Ar Sklerijennoù, oadvezh aour chalonied Breizh ?
P’eo bet lammet ar chabistroù e 1790 gant Lezenn diazez ar gloer eo aet da get ensavadurioù o doa padet meur a gantved. Un taol fall‑tre evit ar chalonied, abalamour ma oa gant an dud‑se ul leve‑iliz a veze graet chaloniezh outi, hag ul leve‑gopr anvet preband : aze eo doa kollet ar plas o doa bet war an dachenn lezennel, hag echu ar perzh a c’hoarient er gevredigezh. A-boan ma oa bet paouezet gant al lidoù – etre hanter miz Here 1790 en Naoned ha Sant‑Maloù hag hanter miz Kerzu e Roazhon ha Kastell-Paol – ma oa splann d’ar chalonied e oa disoc’h mare o brud, ha krog e oant dija da sellet gant melkoni ouzh an amzer dremenet, en ur ober outañ ur mare bravoc’h eget ne oa bet. Dre ziv wech e c’heller adkavout roudoù ar santimant‑se : pa oa bet adstaliet ar chabistroù hag ar chalonied e 1802, hag e pleg an XIXvet hag an XXvet kantved, pa oa stenn an endro politikel ha relijiel.
Piv eo chalonied Breizh an XVIIIvet kantved ?
E meur a geñver e c’heller lâret e oa ur plas enorus-bras graet d’ar chalonied e kevredigezh dibenn ar Renad Kozh. Dileuridi eus urzh kentañ ar gevredigezh e oant, hag istimet-mat e oant dre ma oant tud a Iliz. Alies-kaer e veze grazoù skol-veur ganto, hag an darn vras anezho a oa tremenet dre skolajoù an eskopti, dre ar c’hloerdioù pe skolioù-meur Pariz. Lod anezho o deus implijet an deskadurezh-se evit skrivañ pe evit dastum levraouegoù meur, en o zouez Christophe Michel Ruffelet eus Sant Brieg, hag a oa en e gerzh en tu all da 4 000 levr, hag en doa bet savet Annales briochines (Dielloù Sant Brieg, 1771).
Dileuridi uhelidi ar politikerezh hag ekonomiezh ar vro e oa eus ar chalonied ivez. E chabistr Roazhon neuze e veze degemeret bugale noblañsoù an arme, pe bugale kannaded ar Parlamant, e hini Sant-Maloù e veze kavet bugale marc’hadourien vras ar vro. Bet e oa un toullad mat eus ar chalonied‑se e penn-kentañ ar gizioù nevez e kêrioù Breizh : ar c’hoant kaout evajoù a‑ziavaez‑bro, an arrebeuri «giz Sina», ar blijadur gant ar skiantoù, kement boaz a veze en o mesk a verke ul lodenn eus ar sevenadur a enorioù.
Kantved ar sklerijennoù : bed ar chabistroù en e vleuñv ?
Meur a abeg a vefe evit lâret kement-mañ. Rak n’eo ket dister oberoù ar bedennerien er chabistroù. En iliz-veur e veze bamet an dud gant al lidoù bemdeziek, koulz ha gant al lidoù dreistordinal. Prosesionoù niverus ‑ evel da geñver Gouel ar Sakramant- a roe digarez d’ar sakristed da vezañ gwelet e kreiz-kêr. Ha kreñvaet e oa al lidoù-se gant bagadoù sonerien a veze taolet evezh bras outo (30 % eus dispignoù ker‑Gwened e 1790). Hag ur vrud vat a veze gant lod eus ar vistri‑sonerien, evel Claude Hermant de Saint-Benoist e kêr-Wened, pa rene war ur strollad kanerien, kloareged koulz ha laiked, ambrouget gant lazoù‑kanañ kolisted ha benvegerien a veze holl o kas en‑dro oberennoù kan‑plaen ha simfoniennoù.
Ma ne oant ket e-touez ar re uhelañ er rouantelezh - 2 200 lur evit ar re uhelañ en Naoned - prebandoù Breizh a zegase memestra ul leve dereat-tre d’ ar re a oa titlet ganto. Ha pa veze un dinite - ul leve iliz pe iliz-veur - ouzhpenn, ha madoù personel gant chalonied zo, lod outo o doa gellet dastum un tamm mat a beadra. Ar Roazhonad Julien Gibon du Pargo da skouer a reseve tost da 10 500 lur ar bloaz a-raok an Dispac’h ; ha chomet e oa madoù a dalveze moarvat en tu all da 19 000 lur gant e geneil Pierre Gilles Aulnette pa oa marvet er bloaz 1751.
Hag ur perzh eeun pe dieeun o deus ar c’hompagnunezhioù er merañ aferioù an eskopti. Evit gwir e veze an eskibien o tibab an darn vras eus o c’henlabourerien – sekretourien, vikeled bras, ofisialed – e diabarzh ar chabistroù. E Sant Brieg da skouer, ar vikel vras Jean Gabriel de Robien en deus servijet pevar eskob etre 1761 ha 1790. Diouzh an tu all, da geñver ar mareoù etre-eskobel e veze meret da vat an eskoptioù gant ar chalonied, pa veze anvet ganto vikeled ar chabistroù. Merañ a raent ivez an treuzkas, pa vezent o kas en‑dro lidoù obidoù an eskob kozh, ha lid tronidigezh an eskob nevez.
Un oadvezh aour, gwir pe gaou ?
N’eo ket ken sklaer ar respont, rak pa soñjer mat, ken abred hag er XVIvet kantved eo bet tennet digant ar chabistroù lod eus o gwirioù, evel dilenn an eskibien, hag an diskarg eus gweladennoù an eskibien, e-touez traoù all. Ha ma c’hell ar chabistroù dirouestlañ o c’hudennoù reolennoù, ret-mat eo anzav eo ral a wech e veze ar peoc’h da ren en o mesk. E meur a gompagnunezh – evel e Landreger e penn kentañ ar c’hantved - e oa darn eus ar chalonied a veze remerket abalamour d’o emzalc’hioù direizh... ha memestra a veze adkavet e-touez ar vasikoded : kunujennoù, mezventi, largentez diwar statudoù ar chabistroù a veze kavet ingal.
Diouzh un tu all e ranke ar chabistroù talañ ouzh tagadennoù enebourien mennet mat. Rak en ur gevredigezh m’eo termenet splann plas pep hini e ranker stourm kalzig evit derc’hel d’e renk ha reiñ da bep hini e blas, pezh a gas d’ un aotrouniezh ha d’ar stabilded en ensavadur. Da gentañ e rankont mirout ouzh an eskibien da lakaat da dalvezout dre nerzh an aotrouniezh bet dereet outo gant sened-Iliz Trento war hollad ar gloer, hag ar chalonied en o zouez. Pa seller pizh eo e 1729, e Sant-Maloù ez eus bet eus an tabut meur diwezhañ. Met ne oa ket pell eus an tabut-se beleien ar parrezioù diservijet en ilizoù-meur e Dol, Kemper, Sant-Maloù, Kastell-Paol, Landreger ha Gwened. Pennadurezhioù kêrioù an ilizoù-meur – tiez-kêr, prezidialoù, parlamant- ne vankont ket da gaout abeg e statud ar chalonied.
Hag ar reuz-se da dremen en un endro hag e-barzh savadurioù a veze pell a-wechoù diouzh live ar gefridi bet fiziet er c’hompagnunezhioù. Gwir eo e oa stad an ilizoù-meur o vont war fallaat. E Roazhon ez eus bet ranket dilezel Sant-Pêr zoken evit bezañ degemeret e Sant Erwan er bloaz 1754. Ha kement-se abalamour da ziaesterioù arc’hant ar chabistroù az ae war washaat.
Ur bed hedorr ?
An XVIIIvet kantved zo bet ur mare stabil evit an ensavadurioù anavezet mat gant ar bobl d’ar mare-se. Alies-kaer e veze gwelet kloer an ilizoù-meur e kalon ar c’hêrioù a oa sez an eskoptioù, pa oan ar gloer-se e‑touez an uhelidi a gemere perzh e melestradur ar c’hêrioù hag ar rannvro. Ha koulskoude, da vare an tad mat – ar beleg bepred prest da rentañ servij d’e barrezianiz – e c’hoarveze d’ar re-mañ oc’h ober goap outo... ha pell-mat eo bet ar gloer bet o teurel pled ouzh ar gourdrouz. Ne oa ken met pa oa bet aergelc’h an dispac’h war ar vro ma oa bet broudet chabistroù Roazhon, Sant Brieg ha Kastell-Paol da geler perzh en Unvaniezh chabistroù ar Frañs, e miz Ebrel 1789. N’he doa ket padet pell an unvaniezh-se a glaske difenn gwirioù hag interestoù ar pennadurezhioù ar rouantelezh, da heul chabistr Itron-Varia Pariz…
Bet troet diwar ar galleg gant Sten Charbonneau
