« Evaj an doueed »
Un arroudenn eus plas bras ar chouchenn en amzer wechall a gaver el lavarenn « mezv dall » p’eo ar ger mez anv brezhonek kozh an evaj-mañ, kar d’ar ger iwerzhonek mid ha d’ar ger kembraek medd, diveret an holl anezhe diouzh ur wrizienn indo-europek hag a dalveze koulz ha « douster » a-raok talvezout d’ar mel ha d’an evaj a vez graet gantañ.
Evitañ da vezañ brudet abaoe an Henamzer – « Evaj an doueed » a veze graet anezhañ zoken – ne gaver roud ebet eus ar ger « chouchenn » er geriadurioù brezhoneg koshañ pa ne zeu hennezh war-wel nemet e diwezh an XIXvet kantved. « Mez » eo ar ger a gaver o talvezout koulz hag hydromel er C’hatolicon, ar geriadur teiryezhek bet moulet e Landreger e 1499, pe « dourvel » ha « dourmel », kement hag e dreiñ ger-ha-ger. « Chufere » a vez graet anezhañ avat e Bro-Dreger ha chami(ll)a(r)t en ul lodenn eus ar vro c’hallo.
Chouchenn : un anv lec’hel pe ur merk miret-strizh ?
E 1895 e kaver ar c’hentañ meneg eus ar ger « chouchenn », skrivet er stumm « souchen » en ur pennadig bet embannet gant ur marc’hadour eus Rosporden e l’Union agricole et maritime evit brudañ ul louzoù nevez, mat da derriñ an influenza, sañset. Daoust hag ur merk nevez a vije – a voe lakaet, war a seblant, da vezañ enrollet ez-ofisiel war-dro 1920 gant Joseph Postig, maer Rosporden ha marc’hadour – pe ur ger a veze graet gantañ er c’horn-bro-se ? Prestik e voe brudet-mat bepred. E miz Ebrel 1900 e oa karr ar Chouchenn mat, « likor muiañ-priziet tud Rosporden » o kemer perzh en un varc’hekadeg madobererezh. E 1904, ez embannas Georges ar C’halvez e La Revue des Traditions Populaires e oa eus ar ger chouchenn unan eus anvioù boas an hydromel, koulz ha dourvel ha « chupéré ». E 1913 e kaver ar sekred anezhañ er gelaouenn Dihunamb, dindan an titl « Er chouchen ». Adal neuze e kaver ar ger-se en holl c’heriadurioù brezhoneg, astenn Pêr ar Gov da C’heriadur Brezhoneg-Galleg Emile Ernault e 1919 paneveken.
Taolet war-eeun eus ar fust e tavarnioù bro Rosporden e rae ar chouchenn seul vui a verzh ma vanke chistr. Er bloavezhioù 1830 e oa bet skrivet c’hoazh gant Alexandre Bouët « e oa krog lod d’ober dourvel, un evaj eus an amzer wechall, er bloavezhioù a oa re nebeut a chistr ». En ul lodenn eus Kerne-Izel bepred, war-lerc’h ar Brezel bras, e yae ar chouchen heli-gentañ gant ar chistr hag ar boesonoù all. Test eo ar pennadoù-kazetennoù o tagañ « gwallefedoù ar chouchenn » eus ar berzh a rae hennezh e-touez an dud vunut, ha pa oa bet servijet kerkoulz all da lid a enor gouel rouanezed Kerne e 1928 e Kemper.
Produet a-vras ha brudet e Breizh a-bezh
D’ar c’houlz-se ne veze graet chouchenn nemet en tolead bihan a yae komunioù Eliant, Langolen, Tourc’h, Kore, Leuc’han, Laz ha Rosporden d’en ober. E Rospoden da gentañ, e-kreiz an tolead-mañ, e voe kroget da broduiñ chouchenn a-vras kerkent ha fin ar Brezel bras, ken e teuas ar gêr-mañ da vezañ « kêrbenn ar chouchenn », da skrivas Pêr-Jakez Helias e 1961.
Diwar neuze en em ledas brud ar chouchenn e Breizh a-bezh. E 1964 e voe embannet e niverenn ispisial an hañv Le Peuple Breton, ur « Geriadurig evit an douristed e Breizh », a gaver « le chouchenn » ennañ e-touez an 22 ger pe lavarenn hollrekis : « Boeson a-seurt gant an dourvel. Etre Banaleg ha Rosporden e vez kavet dreist-holl. Diwallit kouezhañ a-led ho kein mard evit re dioutañ ». Stag ouzh anv Rosporden e oa ar chouchenn c’hoazh. Adalek 1965 avat e teuas da vezañ ur grapinell e bruderezh an ostalerioù hag an tier-krampouezh, un tamm e pep lec’h e Breizh : le Bar brestois ha ti-krampouezh Santez-Anna e Roazhon (1965) ; Ti Michou e Kemper (1969) ; le Bar écossais e Brest, chouchenn ha Guiness ennañ (1972), an Ty-Coz e Montroulez (1975), hag all.
Splann eo n’eus bet gellet bastañ d’ar goulenn bras, stag ouzh azginivelezh sevenadurel Breizh ar bloavezhioù 1970 nemet dre broduiñ chouchenn a-vras ha dre aozañ e werzh a-bell, gant René Gall eus Rosporden da gentañ, ha gant Louis ar Bihan e Kore hag Andre an Ozac’hmeur e Bei war e lerc’h er bloavezhioù 1970. Evel-se e oa deuet ar chouchenn da vezañ un evaj arouezel a Vreizh : un evaj breizhat evit gouelioù Breizh ! War-bouez ar chistr avat ne oa evaj breizhat all ebet : na bier na koka Breizh evit c’hoazh. Sell aze penaos, bep m’en em lede ar festoù-noz e Breizh a-bezh, betek Roazhon ha Naoned, ha pelloc’h c’hoazh e Paris hag e kement kêr vras un toullad Bretoned enni, pelloc’h-pellañ diouzh ar c’hreiz-Breizh, o zolead orin anezhañ, e yeas ar chouchenn d’o heul.
D’an deizioù a-vremañ e rank ar chouchenn leuskel un tamm eus e blas d’ar bier produet gant degadoù a vraserezhioù bihan e Breizh ha pa vefe gwerzhet c’hoazh gant kalzik a broduerien strevet e Breizh a-bezh.
En desped d’ar pezh a lenner alies, n’eus diouzh ar chouchenn nemet dourvel. Ha p’en devoa pep hini e damm sekred (tommet pe get, o terc’hel kont eus ar wrez pe eus an avel…) ; ha pa veze lakaet chistr, chug avaloù pe lambig ennañ a-wechoù, e oa dour ha mel (ul lur mel evit ul litrad dour) danvezioù diazez orin an evaj-se, 14 da 16° anezhañ, a daole al lonker war e gein hep mar na marteze, abalamour da bilim ar gwenan a chome ennañ pa veze graet er mod kozh.
Troet diwar ar galleg gant : J-D Robin
